Voor Mechthild Stuhlmacher is het maken van architectuur die aan zijn tijd ontsnapt een leidend principe. Dat de resultaten daarvan soms als saai worden getypeerd neemt ze voor kennisgeving aan. Achter die toegeschreven saaiheid gaan namelijk essentiële elementen – ‘de oude ideeën van de discipline’ – schuil die tijd, geduld en doorzettingsvermogen vergen. Het is Mechthild erom te doen de essentie van een opgave te doorgronden en van daaruit de mogelijkheden te ontdekken die soms leiden tot ongevraagd advies. De architect kan, in haar ogen, niet anders dan voorbij de gestelde vraag of opgave kijken en zoeken. Alleen zo ontstaan ontwerpen die zich onderscheiden, gedeeltelijk onvoorspelbaar zijn én die verborgen kansen en onverwachte kwaliteiten kunnen blootleggen. Het verklaart ook waarom Mechthild oprecht blij wordt van onvoorspelbare gebruikers die zich een ruimte toe-eigenen en sporen achterlaten. Deze houding sorteert opdrachten en opdrachtgevers uit met wie het bureau samenwerkt. Deze benadering vereist eveneens een voortdurende aandacht, adaptatie en aanpassingsvermogen, over een soms lange periode tot aan de bouwfase toe. Mechthild verkent in haar lezing de verbanden tussen oudere en recente, zeer succesvolle projecten van het bureau. Zij koppelt deze aan de thema’s ‘Specificity’, ‘Convention’ en ‘Ornament’ die ontleend zijn aan nummers van het tijdschrift OASE, waar Mechthild als redactielid aan meewerkte en die mede het theoretisch fundament van het werk van Korteknie Stuhlmacher Architecten vormen.

In zijn lezing verkent Andy aan de hand van drie projecten van zijn bureau Carmody Groarke de stelling ‘performance is a privelege’. Het zijn verschillende typen projecten die afwisselend een architectuurhistorisch, duurzaam-circulair of cultureel zwaartepunt hebben. Elk project laat op een andere manier een ambivalente en daarmee complexe omgang voor het bewerkstellingen en ervaren van een vorm van permanentie zien. Dat omvat zowel het deduceren van een oorspronkelijke opdracht en het vervolgens ontwerpen van een tijdelijke constructie voor de ‘onhoudbare’ conservering van het beroemde Hill House, een monument van Charles Rennie Mackintosh. Of de veel gelaagde architectonische circulariteit van de renovatie en uitbreiding van het Design Museum Gent, waar zowel het hergebruik van materialen als van historische fragmenten op de site wordt ingezet. Maar ook de technisch-sublieme uitdaging bij het ontwerpen van een archief voor 8 miljoen boeken waar de conservering van erfgoed gekoppeld wordt aan de ambitie om technisch vernuft, architectonische expressie, relatieve onzichtbaarheid én een vorm van zachtheid te verenigen. Groarke laat zo overtuigend de relativiteit van de gebouwde architectonische opgave zien, alsmede van de waarde van een beleefbare en leesbare architectuur. In een gelijknamig essay formuleert Groarke het dilemma kernachtig met: ‘We must be receptive to diverse methods of production that balance the needs of natural and man-made worlds and arbitrate between the highly calibrated requirements of the here and now and the expectation of an undetermined future.’

De lezing van Felix Claus is een terugkijken op 37 jaar vakuitoefening. Een vak dat voor hem dienstbaar is naar de mens en de samenleving. Uitgaande van het principe van gelijkwaardigheid, verbeeld door Rembrandts Staalmeesters, is voor hem ook elke opgave gelijkwaardig en verdient gelijke aandacht. Felix neemt ons mee langs de condities, randvoorwaarden en kaders die de ontwikkeling van zijn werk hebben bepaald. Die condities heeft hij geordend met de begrippen plaats, tijd en bouwtechniek. Met behulp van het eerste benadrukt Felix de gelaagde betekenis en historisch gegroeide voedingsbodem van Nederland, en Amsterdam in het bijzonder. Zo heeft hij zich herhaald laten inspireren en sturen door lokale factoren, typologieën, historische lagen en details.

Via de conditie tijd grijpt Felix de gelegenheid aan om de verschillende fases in stedelijke, maatschappelijke, vakmatige én ruimtelijk-politieke context te benoemen die zijn oeuvre hebben gekleurd. Het levert een inzicht in de snelle veranderlijkheid van context en ook enige amicale steken onder water op. Onder de noemer bouwtechniek illustreert Felix zijn voorliefde voor materiaal, detail en vakmanschap die, onder alle wisselende omstandigheden, voortdurend navolgbaar is in zijn werk. De lezing eindigt met een persoonlijk statement waarin andermaal het belang onderstreept wordt van samenhang, dienstbaar ontwerpen, een kritische omgang met architectuurhistorische ijkpunten en, bovenal, een voortdurende zoektocht naar de essentie van architectuur.

Hirokazu Suemitsu positioneert in zijn lezing het werk van SUEP in het licht van de huidige klimaatcrisis. Hij stelt voortdurend de vraag wat wij, als architect, nú kunnen doen. In het denken en handelen van Hirokazu en zijn partner Yoko Suemitsu is het concept van animisme leidend. Dat gaat uit van de (religieuze) bezieling van zowel mensen, dieren, planten maar ook van de geografische condities. De vertaling daarvan naar zijn architectuur wordt bepaald door de transities op het gebied van klimaatverandering en bevolkingsontwikkeling die zich in Japan manifesteren. Aan de hand van vijf thema’s en zijn eigen werk, dat zich sinds 2004 gestaag ontwikkelt, maakte Hirokazu duidelijk dat hij op zoek is naar een toekomstige balans – een nieuwe duurzame esthetiek – van duurzaamheid en het architectonisch ontwerp die zich ergens tussen het klassieke en moderne bevindt. In zijn ontwerppraktijk, waarbij onderzoek en ontwerp elkaar afwisselen, combineert Hirokazu lokale, fysieke, geografische condities met astronomische, technische en circulaire kennis en innovaties. Het leidt tot een vormentaal die zowel actueel, locatie specifiek als universeel is.

Oana Bogdan neemt ons in haar lezing mee in haar persoonlijke en professionele ontwikkeling: opgroeiend in de geboorteplaats van Dracula, haar jeugd in het communistische Roemenië, de opleidingen in Leuven, de samenwerking met Leo Van Broeck in Bogdan&van Broek, haar MBA-opleiding, de positie als interim-staatssecretaris voor cultuur in de Roemeense regering, het oprichten van een politieke partij, de voortzetting van het bureau als &bogdan, omgaan met vleermuizen tijdens een opdracht en tenslotte langs haar werk in vele jury’s en commissies. Een ongebruikelijke reis door het vak die de publieke dimensie van architectuur en het vermogen van ons vak om het verschil te maken voor kansarmen in onze steden koppelt aan niet aflatende kritische houding ten aanzien van de omstandigheden waarin architecten hun werk doen. Het Duitse ‘werdegang’ dekt lading en impact van deze lezing het beste. Duidelijk is dat Oana steeds gemotiveerd wordt door kwesties als het verbinden van mensen, de rol en positie van vrouwelijke architecten, het handelen van een architect in bepaalde politiek-economische condities of het ontwerpen van een gebouw als passage in een stedelijk-historische ruimte. Deze veelzijdige aanpak vindt uiteindelijk zijn vorm in een reeks betekenisvolle en zorgvuldig ontworpen gebouwen waar betrokkenheid en vakmanschap – en desnoods vleermuizen – zich vakkundig met elkaar verbinden.

Een avond in het teken van bruggen als de ultieme architectonisch-constructieve opgave. Het startpunt in deze opgaves is voor Jürg Conzett (Conzett Bronzini) de wijze waarop bruggen in het landschap ingepast worden – en tegelijk dat landschap vormen. Jürg neemt ons mee langs zijn ontwerpen voor de renovatie van historische en nieuwe bruggen – vaak verbeeld in de prachtige maquettes van zijn partner Lydia. Het onverzettelijk alpine landschap en de voortdurende verandering daarvan leidt tot ogenschijnlijk voor-de-hand liggende oplossingen. Maar juist achter die verraderlijke eenvoud gaat een locatie specifiek, diepdoordacht architectonisch-constructief ontwerp schuil. Eén project voor het dorp Bondo (Bregaglia, CH) was een bijzonder helder voorbeeld van bouwen op locatie specifieke omstandigheden (en de veranderlijkheid van de omstandigheden) terwijl men zich nog steeds bewust was van hoe belangrijk bruggen in het landschap zijn. Naast de ingrijpende gevolgen van een lawine in 2017 wordt duidelijk dat het ontwerp voor drie nieuwe bruggen de structuur van het dorp opnieuw richting geeft. Achter de vrije overspanning van een gebogen brug gaan constructieve hoogstandjes schuil, maar belangrijker is dat de brug mensen verbindt. En daarmee moet het op de eerste plaats begrepen worden als een cultureel project, en daarna pas als een technische prestatie.

Voor Stephen Bates is de Europese stad en de daaraan verbonden cultuur een onuitputtelijke bron van inspiratie. Het werk van Sergison Bates Architects reageert voortdurend op de veelvoud van momenten en atmosferen die verbonden zijn met een plek en de fascinatie voor historische woningplattegronden. Stephen neemt ons op deze avond mee langs Londen (Hampstead mansion block, Lavender Hill courtyard housing), Antwerpen (Cadix harbour building) en Hamburg (Mönckebergstrasse). De fascinatie voor de stad krijgt vorm in de recente publicatie ‘From the Room to the City. Munich, Urbanity and Complexity’ waarin Stephen de historische lagen, de fragmentatie en de toegevoegde architectuur van de stad bestudeert. Het boek, geschreven met zijn collega-hoogleraar Bruno Krucker en studenten van Technische Universiteit München, onthult een diepgaand begrip van hoe het gelaagde, onafgemaakte en ongeplande de identiteit van de stad mede bepalen – en de basis vormt voor architectonisch denken.

Het werk van Peris+Toral Arquitectes, geleid door Marta Peris and José Toral, concentreert zich rond het onderzoek naar en ontwerpen van collectieve sociale woningbouw, stedelijke ruimte – en de verdichting daarvan. Centraal in de lezing van José staat het sociale aspect – de zorg om duurzame, betaalbare woningen. Zijn bureau richt zich op een low-tech duurzaamheid gebaseerd op bewezen, vaak historisch bekende ventilatietechnieken. De resultaten tonen op overtuigende wijze dat een comfortabel binnenklimaat in het Iberisch klimaat ook zonder de energieverslindende airconditioning goed mogelijk is. Hij maakt ook duidelijk: een maatschappelijke en duurzame agenda sluit verfijnde en esthetische architectuur niet uit. Woningplattegronden krijgen door de fascinatie van Martha voor het cinematografisch werk van Yasujiro Ozu een onverwachte wending. Het resulteert in inventieve plattegronden die een veelvoud van leefpatronen mogelijk maken binnen de strikte randvoorwaarden van de sociale woningbouw.

Deze avond met Chie Konno was niet alleen een kennismaking met het werk van deze jonge Japanse architecte en haar bureau t e c o, maar was ook de verrassende bekendmaking dat zij de Architectural Design Division-prijs van het Architectural Institute of Japan ontving voor haar Kasugadai Center. Het werk van Chie geeft een inkijk in een aantal urgente maatschappelijke opgaven in Japan. Naast de aandacht voor duurzaamheid en circulariteit maakt vooral de realiteit van een vergrijzende en krimpende samenleving en de impact daarvan op sub urbane gemeenschappen indruk. Ontwerpend reageren Chie en haar bureau op deze opgave met een uitgekiende, dienende en ogenschijnlijk bescheiden architectuur. De lezing maakt duidelijk dat aan deze architectuur een uitgebreid maatschappelijk onderzoek en een direct dialoog met gebruikers en betrokkenen voorafgaat. De uitwerking die hierop volgt is nauwgezet en zorgvuldig en uiteindelijk ook uitgesproken architecturaal. Het resulteert in uitgesproken, prachtige gebouwen die sociale cohesie oprecht bevorderen en gemeenschappen, en zelfs haar eigen moeder, een kwalitatieve leefomgeving biedt.

De lezing van Peter St. John bereikte veel meer dan de drie woorden in zijn titel beloofden. Het werk van Caruso St John Architects omspant inmiddels een lange periode waarin, naast veel navolgbare ontwikkelingen, ook een mate van ongrijpbaarheid de fascinatie voor het werk voedt. Peter doet in zijn lezing geen poging tot expliciete duiding; het is een lezing met een open einde. Toch wordt aan de hand van recente projecten de voortgaande zoektocht van Peter verduidelijkt. Een zoektocht die ook weer voortbouwt op de recente publicatie ‘Collected Works, volume 2, 2000-2012’, waarin projecten opgenomen zijn zoals het Britse paviljoen voor de Biënnale in Venetië, de transformatie van Royale Belge in Brussel, het Veemgebouw in Eindhoven en de Swiss Life Arena in Zürich de revue. Als er één rode draad bestaat in het werk dat Peter toont dan is het dat architectuur als een uiterst sensibel antwoord op sterk uiteenlopende situaties steeds weer een andere, onvoorspelbare vorm vindt.

An Fonteyne verwijst met haar titel naar van de veelzijdige wisselwerking tussen de samenleving, de daaraan verbonden cultuur en het architectonisch project. Daarbij spelen de verhoudingen en soms ook spanningen tussen geschiedenis, het publiek en de receptie van een project een belangrijke rol. noArchitecten gebruiken die voortdurende wisselwerking om het architectonisch ontwerp aan te scherpen en een plek te laden met betekenis. Kernbegrippen in haar presentatie gaan over verbinden, doorbouwen op en het bewerken van geschiedenis. An illustreert haar benadering met wonderschone projecten zoals Het Steen in Antwerpen waar een ‘aanvulling’ op een historisch gebouw tot veel commotie en kritiek leidt. Met het Brusselse KANAL zet zij een volgende stap met de spanningsvolle transformatie van een voormalige Citroën-fabriek tot een cultuurcentrum – waar gebouwtype, geschiedenis, plek, samenleving en cultuur deze architectuur bepalen.

De titel, ‘Little Fields, Long Horizons’, verwijst naar het werk en denken van de schrijver-dichter-kunstenaar-tuinier Ian Hamilton Finlay. Floris Cornelisse raakte tijdens een bezoek aan zijn poëtische landschapskunstwerk ‘Little Sparta’ in Schotland onder de indruk van het contrast tussen het lokale en de betekenis van de plek tegenover de uitgestrektheid en omvattendheid van de horizon. Het werken met gelijktijdige en herinterpreteerbare contrasten en snijvlakken als oud/nieuw, klein/groot, licht/donker vormt een van de leidraden voor Floris. Hamilton Finlay staat tevens model voor de wijze waarop HappelCornelisseVerhoeven referenties naar literatuur, kunst en geschiedenis als voedingsbodem voor een eigenzinnige en wonderschone architectuur inzet. Deze benadering biedt ook ruimte voor het plezier in de oprechtheid van de falsificatie die onlosmakelijk met de architectuur verbonden is.

Kunnen ‘woorden’ de rol van referentie op zich nemen in een ontwerp? Saar Meganck (Dhooge & Meganck) nam het publiek deze avond mee in haar verkenning naar de relatie tussen woorden en de associatieve betekenissen daarvan voor het architectonisch ontwerp. Saar werkt vanuit een rijke fascinatie voor en focus op hoe woorden de vele lagen van de architectuur ‘ervaren en begaan’. In de lezing wordt de schoonheid van architectuur geflankeerd door betekenisrijke referenties naar dagelijkse begrippen alsook naar de literaire en filosofische werelden van Marcel Proust en Martin Heidegger. Het is een linguïstische benadering die taal een centrale rol toedicht in de receptie én creatie van architectuur. Het scheppen met woorden is voor Saar inherent deel van het ontwerpproces dat zich uitstrekt van een herbestemming van een kerk tot aan haar eigen dissertatie ‘De bezielde wand’ over het kleurgebruik in de Bossche School.

De stad is voor Daniel Rossbottom (DRDH Architects) een centraal begrip bij zijn ontwerpen, en staat ook aan de basis van zijn leerstoel Architecture of the Interior aan de TU Delft. Hij richt zich daarbij op openbare stedelijke binnenruimtes als een essentiële bouwsteen van de moderne stad. Het onderzoek richt zich vooral op ‘wat we hebben bereikt, wat we hebben gemaakt en wat we zijn vergeten’. De stad als architectuur en als plek waar mensen wonen vormt in zijn werk zowel een begin- als eindpunt. In de uitgebreide lezing komen logischerwijs veel stedelijke projecten aan bod, zoals de bibliotheek en concertzaal in het Noorse Bodø en het woningcomplex en sociaal centrum in het Vlaamse Aarschot, waar gezocht is naar een verweving met de bestaande morfologie van de stad. Maar ook bij een landelijke wijnmakerij op de Azoren vindt Daniel een manier om de essentie van stedelijke binnenruimtes te verkennen...

De titel van de avond heeft een voorspellende waarde. De ‘tussenruimte’ vormt op diverse manieren een constante in het werk en onderzoek van Studio Donna van Milligen Bielke. Het is een doorlopend, verkennend en lerend onderzoek dat resulteert in ontwerpen die op elkaar voortbouwen. Donna’s afstudeerontwerp ‘Reversed Boogie Woogie’ en het recente prijswinnende project De Kunstwerf in Groningen laten de veelbelovende continuïteit van werk zien. Haar manier van kijken en ontwerpen beweegt voortdurend tussen begrippen als een ‘stad in de stad’, een ‘gebouw in de stad’ en ook een ‘stad in een gebouw’. Steeds zoekt Donna naar de wijze waarop gebouwen publieke ruimte kunnen vormen; een inspirerende zoektocht waarvan het einde nog niet in zicht is.

Het Antwerpse bureau Bovenbouw van Dirk Somers wil in haar ontwerpen volledig bevrijd te zijn van het dwangmatige verlangen naar de avant-garde. Ontwerpen als het Containerpark in Luchtbal bij Antwerpen en de transformatie van drie historische panden in de Leysstraat in Antwerpen illustreren deze benadering van Bovenbouw. Maar daarin schuilt niet het enige bevrijdende element van de avond. Tijdens zijn lezing deelde Dirk met de nodige humor zijn gedachten en inzichten. Daarbij koppelt hij de distantie van observatie aan blijvende twijfel, persoonlijke betrokkenheid én een liefde voor de directheid van bouwkundige ingrepen. De relatieve vrijblijvendheid kent evenwel grenzen als Somers de aanwezigen maant zich boven de eigen praktijk te verheffen en zich te richten op de zorg voor de voedingsbodem van de architectuur – in plaats van zich te vergapen aan de bloemen die daarop bloeien.

Wij hadden de eer om Job Floris als eerste het podium van de ‘Design by thinking of...’ reeks te laten betreden. Als start van de lezing is, niet geheel verrassend, het fameuze Monadnock Building in Chicago gekozen. Zijn bureau ontleent immers zijn naam aan dit 19e eeuws gebouw dat geroemd wordt om de combinatie van kracht en eenvoud – en de dragende metselwerkgevel. Job neemt ons mee door de ruimtelijke, associatieve, praktische en poëtische lagen waaruit de ontwerpen van Monadnock bestaan. Het Park Paviljoen in Park De Hoge Veluwe en het eerdere, markante Landmark Nieuw Bergen zijn daarin beide prachtige hoogtepunten in het zich ontvouwende oeuvre, waarin ‘Chicago’ steeds nagalmt.